Historia

Słowo o historii Kraśnika od Społecznego Opiekuna Zabytków Miasta
dr Dominika Szulca.

Kraśnik to najstarsze miasto na południu ziemi lubelskiej, którego rodowód sięga XIV w. Miejscowe osadnictwo było jednak znacznie starsze - skupiało się w 3 zespołach osadniczych (skupiskach osad) istniejących już w IX i X w. Zabudowania największego z nich obejmowały w różnym stopniu obecne wzgórza staromiejskie, północną część kościelnego, zamkowe i sąsiadujące z nim (zajęte m.in. przez amfiteatr). Były to głównie półziemianki, czyli chaty częściowo wkopane w ziemię. Pozostałości takich odkryto m.in. przy ul. Wesołej i Klasztornej. Drugi zespół osadniczy znajdował się w Wyżnicy nad Wyżnianką, oraz na południe i zachód od stawów rybnych przy ul. Nadstawnej. Wreszcie trzeci zespół zlokalizowany był w miejscu obecnych wsi Słodków i Stróża, gdzie zachował się kurhan, zapewne ślad po pogańskim cmentarzysku ciałopalnym.

Być może pierwszy gród kraśnicki Piastowie zlokalizowali na obecnym wzgórzu zamkowym. Rozwojowi osadnictwa wokół niego nie sprzyjało jednak powstanie w pobliżu jeszcze w VIII-X w. dość trwałego i niespokojnego pogranicza polsko-ruskiego. Z czasem obecny Kraśnik Piastowie uczynili może ośrodkiem majątku książęcego. Oznaką tego mogło być wzniesienie w XII-XIII w. nowego grodu, tym razem na obecnym wzgórzu kościelnym. Pod ul. Klasztorną znajdowała się fosa oddzielająca to miejsce od wzgórza staromiejskiego, zaś na krawędzi skarpy klasztornej od strony ul. Oboźnej wzniesiono nawet palisadę.
 

Mimo rozpowszechnionej daty 1377 r. jako czasu rzekomego powstania miasta, faktycznie król Ludwik Węgierski udzielił wówczas swoim możnowładcom braciom Iwanowi z Klecia i Dymitrowi z Goraja zezwolenia na lokację miasta na tzw. prawie niemieckim. Faktycznie Kraśnik był już miastem wcześniej, tyle, że powstałym na tzw. prawie polskim. Tym samym należy on do wąskiej grupy miast o których wiemy, że przed popularną wówczas lokacją na prawie niemieckim, rządzone były według prawa polskiego. Wzrost znaczenia Kraśnika musiał nastąpić na długo przed 1377 r., skoro z 1326 r. pochodziła pierwsza pewna wzmianka o miejscowej parafii – w 2026 r. obchodzić będziemy zatem 700-lecie tego wydarzenia.
 

W swoich dziejach miasto wielokrotnie przeżywało lepsze i gorsze chwile. Przed tymi ostatnimi chronił go zamek, wzniesiony przez Tęczyńskich po 1408 r. Rolę miejscowej siedziby właściciela pełnił poprzednio prawdopodobnie dwór obronny w ówczesnej Wyżnicy, zlokalizowany w pobliżu obecnego Zalewu Kraśnickiego, gdzie przed kilkoma laty odkryto pochodzące z XVI lub XVII w. dworskie piece do wypalania cegły. Zlokalizowane w sąsiedztwie parkingu nad Zalewem są najstarszymi takimi znanymi na Lubelszczyźnie i dowodzą jak odległa jest miejscowa tradycja wypału cegły. Natomiast zamek przestał pełnić funkcję rezydencjonalną wraz z przejściem Kraśnika w 1605 r. na własność Zamoyskich, dla których Kraśnik nie był już stałą siedzibą – inaczej aniżeli poprzednio dla Tęczyńskich i kolejnych właścicieli miasta z XVI w. Olelkowiczów-Słuckich, książąt litewsko-ruskich spokrewnionych z Jagiellonami.
 

Kres zamku kraśnickiego przypadł ostatecznie na XVIII w. W międzyczasie nastąpił znaczący rozwój miasta, zahamowany nieco wskutek najazdów kozackiego, szwedzkiego i siedmiogrodzkiego z lat 1648-1656. Do tej chwili istotną rolę w rozwoju ośrodka miejskiego odegrali kanonicy regularni, sprowadzeni tu z Krakowa przez Tęczyńskich w 1468 r. Odtąd, aż do represji tzw. postyczniowych z 1868 r., kościół WNMP był kościołem klasztornym. Przy tutejszym klasztorze powstała bogata biblioteka zakonna, a sam klasztor stał się ważnym miejscem nie tylko lokalnego życia intelektualnego. To w nim w latach 30. i 40. XVI w. powstała tzw. Tabulatura Jana z Lublina - najświetniejszy dokument polskiej kultury muzycznej I połowy XVI w. autorstwa zakonnika kraśnickiego. Nie był to przypadek odosobniony. Podczas badań archeologicznych prowadzonych w kościele WNMP w latach 2010-2013 pod posadzką odkryto datowaną na początek XVI w. tabliczkę woskową, służącą do nauki pisania. To wyjątkowe znalezisko, mające tylko kilka analogii w całej Polsce, także świadczy o wysokim poziomie kultury intelektualnej zakonników z Kraśnika.
 

Na rozwój miejscowego rynku obrotu towarów wpływ miała z kolei społeczność żydowska. Pierwszą wzmiankę o Żydach w Kraśniku znajdujemy w aktach z 1530 r., przyjąć jednak można, że szczególny napływ ludności żydowskiej do miasta nastąpił po roku 1584, w którym jego właściciel książę Aleksander Słucki wydał przywilej zezwalający jej na osiedlanie się w mieście. Sukcesywnemu wzrostowi liczebności ludności żydowskiej w Kraśniku towarzyszyło wznoszenie synagog. Pierwsza drewniana powstała przed 1593 r. blisko rynku. Po pożarze miasta z 1637 r. nową synagogę, murowaną, wzniesiono bliżej murów miejskich – ta istnieje do dziś. W jej sąsiedztwie ok. 1823 r. wzniesiono murowany „dom nauki” – bet ha-midrasz, często mylnie nazywany „małą synagogą”. Z czasem liczba ludności żydowskiej wzrastała. W 1939 r. Kraśnik zamieszkiwało 12780 osób, z czego 5173 było Żydami. Choć Holocaust przeżyło tylko ok. 300 Żydów kraśnickich, zaś ostatni z nich opuścił miasto w 1968 r. synagoga i „dom modlitwy” istnieją nadal. Odrestaurowane są jednymi z najcenniejszych zabytków naszego miasta, obok kościoła WNMP oraz kościółka (dawniej szpitalnego) pw. Świętego Ducha ufundowanego w 1531 r.
 

W 1936 r. w Polsce podjęto program budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, w ramach którego pod Kraśnikiem, na terenie poordynackich obrębów leśnych Dąbrowa i Bór, powstać miała Fabryka Amunicji nr 2. Sprzedaż tego terenu Skarbowi Państwa wyznaczyła także kres obecności na tym terenie Zamoyskich. Powstała w latach 1938-1939 kolonia mieszkaniowa dla robotników fabrycznych, w latach II Wojny Światowej zajęta przez obóz prac „Budzyń” oraz pracowników pobliskich niemieckich zakładów zbrojeniowych, dała w 1954 r. początek osobnemu miastu - Kraśnikowi Fabrycznemu. Poprzedziło to powstanie w 1948 r. na terenie przedwojennej Fabryki Amunicji nowej fabryki – wyrobów metalowych, poprzedniczki obecnej Fabryki Łożysk Tocznych. Od dawna jest ona chlubą Kraśnika, jako najstarszy taki zakład pracy w Polsce. Kolejna taka fabryka powstała bowiem dopiero w 1953 r. w Warszawie. Nie powiódł się za to plan ówczesnych władz komunistycznych stworzenia z Kraśnika Fabrycznego kolejnej Nowej Huty – wzorcowego miasta marksistowskiego, o czym świadczą poważne rozruchy, krwawo stłumione przez organa bezpieczeństwa w 1959 r., gdy kraśniczanie podjęli walkę o utrzymanie wzniesionego przez nich krzyża i fundację na Fabrycznym kościoła. O rok poprzedziły one znacznie bardziej znane analogiczne wystąpienia społeczne w obronie słynnego Krzyża Nowohuckiego. W 1975 roku oba miasta – Kraśnik Lubelski i Kraśnik Fabryczny ostatecznie połączono w jedno miasto Kraśnik. Jego symbolem jest łożysko i cegła - jedno pochodzące z Kraśnika Fabrycznego, drugie z historycznego Kraśnika Lubelskiego. Kraśniczanie słyną bowiem z ręcznie formowanej cegły (z której po wojnie odbudowano Zamek Królewski w Warszawie), dużych areałów plantacji malin czy łożysk (za sprawą Fabryki Łożysk Tocznych Kraśnik S.A, która obecnie posługuje się nazwą handlową Polish Bearings Factory).
 

Bogata historia naszego miasta, którą niebawem przedstawimy Państwu szczegółowo zainteresuje na pewno każdego. Miasto położone jest bardzo malowniczo. Leży nad rzeką Wyżnicą, dopływem Wisły. Od wojewódzkiego Lublina Kraśnik dzieli 46 kilometrów drogi krajowej nr 19. Miasto znajduje się w centrum Kraśnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, który charakteryzuje duże zalesienie, czyste powietrze oraz bardzo bogata flora i fauna. W centrum Parku Tysiąclecia w 1964 r. ustawiono jako pomnik historii lokalnej jeden z największych w Polsce głazów polodowcowych. Liczne zabytki, piękne krajobrazy czy przyjaźni ludzie, to bez wątpienia największe atuty miasta Kraśnik. 
 

Opracował Społeczny Opiekun Zabytków Miasta dr Dominik Szulc