Historia Żydów Kraśnickich

Kraśnik, dzięki swemu korzystnemu położeniu przy szlaku handlowym łączącym Kraków z Kijowem, rozwijał się jako osada targowa. W 1377 r., wskutek  starań  podskarbiego wielkiego koronnego Dymitra z Goraja, wieś otrzymała prawa miejskie magdeburskie z rąk króla Ludwika Węgierskiego. Przyczyniło się to do ożywienia handlu, a co za tym idzie również migracji ludności. W 1405 r., na skutek koligacji małżeńskich, Kraśnik przeszedł w ręce rodziny Tęczyńskich, którzy rozpoczęli jego rozbudowę i przyspieszyli rozwój ekonomiczny. Do Kraśnika przybywali kupcy z odległych stron Polski. Coraz częściej wśród kupców  przewijających się przez Kraśnik byli Żydzi. Pierwsze wzmianki o pojedynczych Żydach pochodzą z lat 30 – tych XVI wieku. Wówczas to, w 1531 roku, dwaj Żydzi kraśniccy Mojżesz i Salomon utrzymywali kontakty handlowe z Gdańskiem, a  kolejne źródła z końca XVI wieku informują o Żydach z Kraśnika, którzy przewozili przez lubelską komorę celną wosk i jedwab. Kraśnik, podobnie jak ponad dwadzieścia innych miast z tego okresu, posiadał przywilej De non tolerandis Judaeis, który zakazywał Żydom osiedlania się w mieście. Nie był on jednak  zbyt rygorystycznie przestrzegany. Nie wiadomo, czy Żydzi pomimo zakazu mieszkali w samym mieście, czy na jego przedmieściach.

W latach 90 – tych XVI w. księgi miejskie mówią już o dwudziestu kilku rodzinach żydowskich mieszkających w naszym mieście. Z lat 1556, 1560 i 1573 pochodzą wzmianki o Żydach z Kraśnika, utrzymujących się z arendy młynów i stawów rybnych. W rękach żydowskich rodzin znajdowały się również browary i słodownie. W 1584 r., właściciel miasta książę Aleksander Słucki nadał Żydom przywilej zamieszkiwania w Kraśniku, oficjalnie znosząc tym samym wcześniejszy De non tolerandis Judaeis. Żydzi otrzymali też przywilej swobodnego handlu wszelkimi towarami, prawo produkcji i sprzedaży alkoholu, mogli posiadać domy i kramy przy rynku. Pod koniec  XVI w. do miasta napływać zaczęli m.in. Żydzi z Zaklikowa, Urzędowa, Modliborzyc. Dzielnica żydowska rozwijała się w okolicach rynku, przy ówczesnych ulicach Lubelskiej i Żydowskiej oraz przy murach miejskich. W XVII wieku liczba rodzin żydowskich stale wzrasta. Według lustracji z 1631 roku Kraśnik zamieszkiwało 50 rodzin żydowskich, co stanowiło 11% wszystkich mieszkańców Kraśnika. Była to ludność bardzo aktywna pod względem religijnym, gospodarczym i politycznym. Miejscowa gmina żydowska miała prawo wysłania jednego z trzech przedstawicieli ziemi lubelskiej do Sejmu Czterech Ziem. Był to rodzaj żydowskiego parlamentu obradującego w Lublinie w latach 1580 – 1764. Skupiał ok. 70 przedstawicieli kahałów, którzy zajmowali się m.in. sprawą dystrybucji i egzekucji pogłównego dla poszczególnych gmin oraz wewnętrznymi sprawami wspólnoty. Proces gwałtownego rozwoju gminy żydowskiej w Kraśniku zostaje gwałtownie zahamowany  w II połowie XVII wieku, na  skutek najazdów kozackich oraz potopu szwedzkiego. Pomimo gospodarczego upadku miasta, gmina żydowska odrodziła się. Na przełomie XVII i XVIII w., Żydzi zmonopolizowali handel bydłem, zbożem, artykułami spożywczymi i kolonialnymi, a także niektóre gałęzie rzemiosła. Ważnym źródłem ich dochodów był wyszynk alkoholu. W 1740 r. otrzymali przywilej umożliwiający nieograniczone osiedlanie się i prowadzenie działalności gospodarczej na terenie miasta. Pod koniec XVIII wieku większość murowanych domów w mieście była własnością rodzin żydowskich. Zdominowali również  handel piwem, winem, śledziami, tekstyliami i drewnem. O coraz większej ich pozycji świadczy fakt czynnego udziału Żydów w życiu politycznym miasta; uczestniczyli m.in. w wyborach do kraśnickiego magistratu.

W XVIII w. Żydzi stanowili w Kraśniku już 50% społeczności miasta, zaś w 1787 r. aż  66 %. W okresie tym społeczność żydowska odgrywała coraz większą rolę w życiu miasta. Świadczy o tym relacja Ordynata Michała Zamoyskiego, który pisze w 1744 r. do magistratu Kraśnika, że Pinkwasowie – Żydzi budują dla intraty mojej i ozdoby miasta daleko kosztownej. W I połowie XVIII w. ratusz był w arendzie u Żyda Berka, a w 1731 odkupił go Hercek Eliaszowicz.

Upadek I Rzeczypospolitej wpłynął niekorzystnie na  sytuację Żydów. Zaborca wydał szereg zarządzeń, które ograniczały swobody wyznaniowe społeczności żydowskiej. Według źródeł w 1827 roku Kraśnik liczył 3530 mieszkańców, w tym 1961 Żydów. Jest to wyraźny spadek w porównaniu z 1787 roku, kiedy to w mieście było 2416 osób pochodzenia żydowskiego. Mimo tego w latach 1823 – 1857 wzniesiona zostaje druga, mniejsza bóżnica. W 1860 istniał szpital żydowski oraz cmentarz, ogród i łaźnia rytualna (mykwa) należące do gminy. W 1875 roku przeprowadzony został remont zniszczonej w pożarze w 1861 r. synagogi. Następne lata XIX wieku przynoszą stopniowy wzrost liczby ludności wyznania mojżeszowego. W roku 1886 w Kraśniku odnotowano 2828 Żydów, co stanowiło 55,9 % ludności miasta, a w 1898 roku 3364 przedstawicieli wyznania mojżeszowego, co stanowiło wówczas 53,7 % ogółu mieszkańców Kraśnika. Liczba ludności żydowskiej na początku XX wieku stopniowo wzrasta: w 1901 r. – 3440 (54,6 %), 1904 r. – 3550 (54,6%), 1910 r. – 3864 ( 54,1%). W XIX w. Kraśnik stał się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Swoje sztible, czyli małe domy modlitewne chasydów, mieli tu zwolennicy cadyka z Góry Kalwarii, cadyków z lubelskiego rodu Eigerów, cadyków z Modrzyc, Turzyska, Rozwadowa. Pod koniec stulecia Żydzi byli właścicielami kilku zakładów przemysłowych, m.in.: młyna wodnego, wiatraka i cegielni. Na początku XX w. ważnym źródłem dochodów części żydowskich mieszkańców Kraśnika była budowa linii kolejowej i garnizonu.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku ziemie, które weszły w jej skład stanowiły, jak pisał znany geograf Wacław Nałkowski Otwarte wrota z Europy Zachodniej do Wschodniej. Przez te wrota w ciągu wieków przybywali osadnicy z różnych części Europy i świata. W rezultacie tereny II RP tworzyły istną mozaikę narodowościową i religijną. Jedną z dominujących mniejszości religijnych województwa lubelskiego i Kraśnika byli nadal Żydzi. W wyniku  strat poniesionych w I wojnie światowej, na skutek działań wojennych, czy emigracji zarobkowej kraśnicka gmina żydowska znacznie zubożała.

W początkach II RP Żydzi stanowili drugą, po Polakach narodowość, by w latach 30 – tych ponownie zdominować mieszkańców Kraśnika. Nie są niestety znane dane dotyczące liczby mieszkańców Kraśnika pochodzenia żydowskiego z roku 1921. Wiadomo, że Kraśnik liczył wówczas 8289 mieszkańców. W skali całego powiatu janowskiego do wyznania mojżeszowego przyznawało się 13407 jego mieszkańców, co stanowiło 10,1 % wszystkich mieszkańców. Z pewnością duża ich część mieszkała w Kraśniku. Pod zarządem gminy znajdowała się synagoga zwana Wielką, bejt ha-midrasz gminny, przytułek dla starców, szkoła typu Talmud-Tora, mykwa i trzy cmentarze. W 1926 r. spłonęła mykwa, której odbudowa, ze względu na trudną sytuację finansową gminy, została przeprowadzona dopiero w 1936 r. Funkcjonowało co najmniej 17 prywatnych bejt ha-midraszy, liczne chedery i instytucje prowadzące działalność kulturalno-oświatową, m.in. utworzona w 1924 r. Biblioteka Żydowska im. I. L. Pereca.

Od pierwszych dni okupacji hitlerowskiej Żydzi byli szczególnie narażeni na okrutne bestialstwo i eksterminację. Jesienią 1939 r. do Kraśnika przewieziono ok. 800 żydowskich przesiedleńców, m.in. z Łodzi i Krakowa. Część z nich została wysłana do obozów pracy w Białej Podlaskiej, Chełmie i Radomiu. W listopadzie 1939 roku w mieście powołano dwunastoosobowy Judenrat, na czele z pochodzącym z Wilna lekarzem Josefem Szapiro.

Już w listopadzie 1939 roku Żydzi kraśniccy stają się pierwszymi ofiarami egzekucji. W jej wyniku zamordowanych zostaje 26 Żydów. W sierpniu 1940 r. powstało w Kraśniku getto, ograniczone ulicami: Bóżniczą, Szkolną i Ogrodową Od 1940 r., przy ul. Lubelskiej, na terenie tzw. Benzynówki, funkcjonował obóz pracy dla kilkuset Żydów z Kraśnika i okolic, zatrudnianych przymusowo przy wykopach i montowaniu zbiorników na benzynę. W lutym 1942 r. kraśnickie getto liczyło ponad 6000 osób. Wówczas  stopniowo przystępowano do jego likwidacji. Pod koniec 1942 r. było tam już tylko 2671 osób. Transporty kierowane były przez Budzyń  do obozów na Majdanek oraz  Bełżca. Część z nich (głównie krawcy, szewcy, stolarze) pracowali dla potrzeb Niemców w stworzonym na terenie getta obozie pracy Synagoga. Został on zlikwidowany w marcu 1944 r. O wiele większym obozem pracy był obóz w Budzyniu, gdzie od 1942 r. zwożono tu Żydów niemal z całej Europy. W kwietniu 1944 r. część Żydów z Budzynia przewieziono do obozu na Majdanku, zaś 22 lipca 1944 r., po likwidacji obozu, wszyscy przebywający w nim więźniowie zostali przewiezieni do obozów w Płaszowie i Mauthausen. Warunki egzystencji więźniów były takie jak w podobnych miejscach na terenach okupowanych przez III Rzeszę. Łączył je również ten sam cel – rozwiązanie tzw. kwestii żydowskiej. Cel ten został niemal zrealizowany. Z kilkutysięcznej społeczności żydowskiej Kraśnika została tylko nieliczna grupa – około 300 Żydów. W 1947 r. większość z nich opuściła Kraśnik. Kilka rodzin żydowskich mieszkało w Kraśniku jeszcze do 1968 r.