Historia 24. Pułku Ułanów

24 Pułk Ułanów im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego powstał z 214 Pułku Ułanów Armii Ochotniczej, powołanego do życia w okresie wojny polsko-bolszewickiej. 214 Pułk Ułanów formował się we Lwowie i Stanisławowie. Jego organizatorem i pierwszym dowódcą był płk Tadeusz Żółkiewski. Pułk brał udział w walkach 1920 roku na Zamojszczyźnie, na Wołyniu i na Litwie.

Pod koniec grudnia 1920 r., po zakończeniu działań wojennych, 214 Pułk Ułanów Armii Ochotniczej w uznaniu wartości bojowych został przemianowany na 24 Pułk Ułanów i stał się częścią regularnej armii.

4 kwietnia 1922 r. przybył do Kraśnika na stałe miejsce stacjonowania. 15 listopada 1932 r. dowództwo 24 Pułku Ułanów objął podpułkownik dypl. Kazimierz Juliusz Dworak. Pułk składał się w tym czasie z czterech szwadronów liniowych, szwadronu ckm, plutonu łączności, drużyny dowódcy, plutonu trębaczy i szwadronu zapasowego. Posiadał na stanie około 30 oficerów, 90 podoficerów zawodowych, 15 podoficerów nadterminowych, 250 ułanów starszego rocznika, 340 ułanów młodszego rocznika oraz 550 koni. Dysponował m.in. 12 sztukami ckm i 16 rkm. Taki skład został utrzymany do roku 1937.

Kazimierz Dworak kładł nacisk na wychowanie żołnierzy oraz zapewnienie odpowiednich warunków bytowych w koszarach, chcąc w ten sposób wpływać na podniesienie stanu wyszkolenia. W koszarach powstała sala gimnastyczna i świetlica pułkowa, stopniowo układano chodniki, brukowano drogi, teren koszar został ogrodzony. Wyremontowano budynek dowództwa pułku oraz kasyno oficerskie i podoficerskie, zbudowano kort tenisowy i place sportowe dla szwadronów. Wyremontowane zostały także stajnie.

W październiku 1938 r. 24 Pułk Ułanów brał udział w zajęciu Zaolzia. Powrót Pułku do stałego garnizonu w Kraśniku nastąpił 7 grudnia 1938 r. Dzień później odbyło się uroczyste powitanie żołnierzy przez kraśniczan i mieszkańców powiatu janowskiego. W programie uroczystości znalazły się: nabożeństwo, defilada i uroczysty obiad żołnierski, wręczenie dwóch ckmów i 20 masek przeciwgazazowych. Pułk otrzymał także honorowe obywatelstwo miasta.

W połowie marca 1939 r. Pułk zmobilizowano i przeniesiono do miejsca koncentracji w miejscowości Boguchwała pod Rzeszowem. W połowie sierpnia Pułk został przesunięty w rejon Krakowa, jako odwód armii “Kraków”. Nowe miejsce postoju w Skawinie osiągnął 15 sierpnia i tam pozostał do wybuchu wojny.

1 września 1939 r. Pułk w składzie 10. Bryg. Kaw. pod dowództwem płk. dypl. Stanisława Maczka przeszedł do rejonu Jordanów.  Od 1. do 18. września Pułk był stale w akcji, staczając cztery bitwy.

Na rozkaz Szefa Sztabu Głównego Pułk przekroczył granicę Węgier z bronią i sprzętem 19 września. Przebywając w Komarom, a następnie w Parkany, Pułk pozostał w całości wraz z oficerami, zachowując swoją strukturę. Następnie przedostał się do Francji, gdzie dołączyć miał do nowo powstających Wojsk Polskich.

Odbudowę pułku rozpoczęto w 1940 r. w Mondragon we Francji. Po porażce Francji, Pułk miał zostać ewakuowany do Szkocji. Z liczącego wówczas 910 ludzi 24 Pułku Ułanów, 54 zgłosiło chęć pozostania we Francji. Ewakuacja pozostałych odbyła się angielskim statkiem “Royal Scotsman”, który wpłynął do portu Liverpool 25 czerwca 1940 r. Do Szkocji, w okolice Glasgow, żołnierze wraz ze sprzętem zostali przewiezieni koleją. 29 czerwca Pułk przetransportowano w nowe miejsce, do Douglas w Lancashire. Ostateczną siedzibą jednostki stała się w 1944 r. miejscowość Bridlington.

W latach 1944–1945 Pułk uczestniczył w walkach na kontynencie:

• Francja: Cramesnil, Cauvicourt, La Croix, Chambois,

• Belgia: Tielt, Ruiselede, Zonderejgen,

• Holandia: Terover, Breda, Moerdijk,

• Niemcy: forsowanie kanału Koesten.

5 maja 1945 r. nastąpiło zakończenie szlaku bojowego w niemieckim porcie wojennym Wilhelmshaven. Po zakończeniu działań wojennych Pułk przyjął funkcję okupacyjną w brytyjskiej strefie na terenie Niemiec. Jednostkę rozwiązano i uroczyście pożegnano 7 maja 1947 r. w Hanowerze.

Po rozwiązaniu Pułku w 1947 r. powstało Koło Koleżeńskie w Londynie, z zadaniem utrzymania więzi pomiędzy rozsianymi po świecie żołnierzami jednostki. Do Kraśnika trafiła znaczna część archiwum pułkowego (zdeponowanego wcześniej w Instytucie i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie); ewidencja pułkowa, liczne dokumenty, sztance i pieczątki, replika sztandaru polowego ufundowana przez byłych ułanów oraz indywidualnych ofiarodawców, oryginalne mapy sztabowe terenu Normandii. 

6 lipca 1995 r., w 75 rocznicę utworzenia Pułku otwarto w Kraśniku Muzeum 24 Pułku Ułanów. Muzeum w Kraśniku wraz z kołem pułkowym jest centrum integrującym byłych ułanów i sympatyków 24 Pułku i jest miejscem spotkań “Ułańskie wspomnienia” z udziałem weteranów. Od 1995 r. muzeum redaguje i wydaje biuletyn “Komunikat Koła 24 Pułku Ułanów”, przy dużej pomocy finansowej i merytorycznej Koła Londyńskiego. Współorganizuje również co roku Święto 24 Pułku Ułanów, obchodzone tradycyjnie na początku lipca.

To oczywiście nie jedyne pamiątki stacjonowania w Kraśniku ułanów. Budynki dawnych wojskowych koszar zachowały się do dziś, choć oczywiście zmieniły swoje przeznaczenie, wtapiając się stopniowo w miejski krajobraz. Dawna wartownia ułańska obecnie pełni funkcję reprezentacyjną – ma tam siedzibę Urząd Stanu Cywilnego, odbywają się tam również sesje Rady Miasta. Na frontowej ścianie budynku znajduje się pamiątkowa tablica ufundowana przez mieszkańców miasta i powiatu. Natomiast w budynkach koszar swoje miejsce znalazło centrum budowlano-remontowe, restauracja oraz kilka mniejszych firm. W latach 50. XX wieku na terenach, gdzie stacjonował w Kraśniku 24 Pułk Ułanów powstało osiedle mieszkaniowe, które zwyczajowo nosi nazwę “Koszary”. Współczesne wykorzystanie poułańskich budynków wpisuje się w popularny w Polsce trend adaptowania historycznych przestrzeni i przywracania ich na powrót mieszkańcom, choć już w zdecydowanie innym kontekście, formule i przeznaczeniu.